خبر گزاری اصفهان سازه به نقل از خبرگزاری ایمنا: نويسندگان غربي در مطالعه ی شهر اسلامي، يك بار تمام شهرهاي جهان اسلام (از شمال غرب آفريقا تا چين و از گرجستان تا جنوب شبه جزيره عربستان و کشور سودان) را تحت عنوان شهر اسلامي مورد بررسي خويش قرار داده و بار ديگر تنها شهرهاي خاورميانه ی اسلامي را مطالعه نموده و آن را شهر اسلامي ناميده اند.

ادامه ی توضیحات در ادامه ی مطلب ...

در هيچ يك از حوزه هاي فرهنگي دنيا، دين به عنوان صفت يك شهر اطلاق نشده است؛ مثلاً هرگز شهر مسيحي، شهر يهودي و شهر بودايي به كار برده نمي شود. بلكه پيوسته با نام هر حوزه فرهنگي، صفات و خصيصه هاي شهري مشخص شده است. مثلاً شهرهاي آفريقايي، شهرهاي آمريكاي شمالي، شهرهاي آمريكاي لاتين، و يا چيني و غيره. در سرزمين هاي غربي و در منابع شهرشناسي و جغرافيايي، شهرها را با عملكرد آنها اطلاق مي كنند. مثلاً شهرهاي دانشگاهي، صنعتي، خدماتي، كشاورزي، مذهبي و غيره. اما براي متخصصين شهري، به ويژه در مجامع علمي غرب، مطالعه شهر اسلامي از اهميت و منزلت خاصي برخوردار است و آنها در مطالعات شهري خود، به طرح يا مدل شهر اسلامي پرداخته اند. 
آنها به هسته هاي مركزي شهر كه مساجد جامع در مركز و بازارهاي سنتي مسقف دورادور آن و محلات مسکوني چون کمربندي آن دو را احاطه کرده است، اشاره نموده و مطالعه ی دقيقي از عملكرد آنها را به دست داده اند. در مطالعات آنها، به بخش هاي مسكوني شهر كه همانا محلات باشند، عنايت بيشتري شده است. كمربند بيروني شهر را ديوار شهر تشكيل مي داده كه داراي دروازه هايي نيز هست كه شهر را با مناطق بيروني شهر ارتباط داده و تمام شهر را در بر گرفته است و بالاخره به حلقه و يا برجهاي دفاعي شهر كه به ديوار شهر متصل است برميخوريم. پوپ از حصار ۱۶۰ کيلومتري شهر بخارا در سدة دهم و يا از باروهاي مضاعف شهر قزوين با ۲۰۶ برج و يا شهر هرات با ۱۴۹ برج دفاعي و خندق و درهاي آهني آن سخن گفته است (پوپ،۱۳۸۲،۲۴۲). در كمربند بيروني شهرها و متصل به ديوار شهر نیز قبرستان هاي شهر قرار داشته است. اين ساختار، تصويري كلي از يك شهر اسلامي سنتي قبل از صنعتي شدن را ارائه می دهد. 
جغرافيدانان آلماني نخستين پژوهشگراني بودند كه به تهيه ی مدل شهر اسلامي مبادرت ورزيدند و در ادامه به بررسی مدل های ارائه شده از سوی ایشان برای توصیف ساختار شهر اسلامی سنتی می پردازیم:  

1- طرح دتمان
 از ميان طرح هاي جغرافیدانان آلمانی، طرح شماتيك "دتمان" (Dettman) نشان دهنده ی يك شهر اسلامي شرقي مطلوب است. دتمان در طرح خود كه در سال ۱۹۶۹ تهيه كرده، علاوه بر مسجد جامع، بازار را نيز به عنوان مركز و قلب شهرهاي اسلامي به تصوير كشيده است. معمولاً بناي مسجد جامع در شهرهاي اسلامي هميشه در كنار بازار شهر قرار دارد. شايسته ی ذكر است كه مكه هم محل زيارت و عبادت بوده و هم بازار در آن قرار داشته و دارد و ارتباط مسجد جامع و بازار در شهرهاي اسلامي، شهر مكه را در ذهن انسان تداعي مي كند.
بازار، قلب اقتصادي و ستون فقرات شهر بوده و نه تنها محل خريد و فروش كالا، بلكه محل پيشه وريهاي مختلف نيز هست. در بازار شهرهاي اسلامي معمولاً هر رسته به يك نوع فعاليت اختصاص دارد و به عبارتی بازارهای اسلامی تخصصي بوده است. در كمربند بيروني بازار، معمولاً قسمت مسكوني شهر قرار دارد و هر گروه اجتماعي اقتصادي، براي خود محلات خاصي به وجود آورده اند كه بر اساس مذاهب، مشاغل، نژاد، زبان، قوميت و حتي گروه هاي اجتماعي ايجاد گرديده است. در اين شهرها حصار شهر به صورت كمربندي، همه ی اين عناصر شهري را در خود جاي داده و داراي تعدادي دروازه است. قلعه ی دفاعي شهر نيز به حصار، شهر متصل است. در خارج از برج و باروي شهر، گورستان ها قرار دارند و هر گروه مذهبي داراي گورستان جداگانه اي است. بيرون از حصار معمولاً بازارهاي روستايي تشكيل مي گردند. 



2- مدل ویرت
مدل ديگري از شهرهاي اسلامي را ديگر جغرافي دان آلماني به نام "ويرت" تهيه و تنظيم نموده كه بي شباهت به مدل دتمان نيست و در حقيقت، اتفاق نظر (Erlangen) ارلانگن در دو طرح مشاهده مي گردد. ويرت بازار را نه تنها مركز شهر اسلامي دانسته، بلكه آن را به عنوان ويژگي شهر اسلامي و عامل متمايز كننده ی آن از ساير شهرهاي حوزه ی فرهنگي جهان و در حقيقت، شاخص اين شهرها قلمداد نموده است. در مدل ويرت بازارها از مركز شهر به صورت شعاعي توسعه يافته و راه هاي اصلي از مركز شهر و در راستاي مراكز بازاري به سمت دروازه ها گسترش يافته اند. اين راه ها كه "گذر" ناميده مي شوند، داراي عرض قابل توجهي بوده، معمولاً مراكز محلات را نيز در بر مي گيرند. 



در قسمت چپ و پايين اين طرح، كاخ هاي سلطنتي قرار دارند كه نمي توان آن را به تمام شهرهاي اسلامي تعميم داد، اما در مورد شهرهاي شمال آفريقا صادق است. 

3- مدل اهلرس
(Ehlers) سومين طرح شهرهاي اسلامي، از جغرافيدان ديگر آلماني به نام "اهلرس" استاد جغرافياي دانشگاه بن است كه در سال ١٩٩١ به ترسيم آن مبادرت نموده است. از مقايسه ی مدل اهلرس با دو طرح مذكور، به دو ويژگي جديد برمي خوريم كه عبارتند از:
١ خيابان هاي تازه احداث شده كه بافت شهري قديم را تا بخش بازار قطع كرده و يك پارچگي بازار را به هم زده است.
٢- كمربند بيروني جديد شهري كه با نظم شطرنجي و در انطباق با وسايل نقليه ی موتوري در خارج از حصار شهر پديد آمده است. در اين طرح كه با توسعه ی شهري ما منطبق است، عواملي چون تعميرگاه، پاركينگ و مراكز خريد جديد (خياباني) به چشم مي خورد. 



از مقايسه ی سه طرح ياد شده، نتايج زير حاصل مي گردد:
۱- در شهرهاي اسلامي، مراكز شهري را مساجد جامع و بازار تشكيل مي داده است؛
۲- محلات مسكوني يا پيكر اصلي شهر، دورادور مركز شهر قرار داشته است؛
۳- شهرهاي اسلامي در گذشته ی نه چندان دور، داراي حصار و دروازه اي بوده است؛
۴- قلعه ی دفاعي شهر به حصار شهر متصل، ولي قبرستان هاي شهر در بيرون از حصار قرار داشته است؛
۵- بازارهاي روستايي كه محل خريد و فروش دام و محصولات كشاورزي بوده، بيرون از حصار و نزديك دروازه هاي شهر قرار داشته است.
ذكر اين نكته ضروري است كه از این مدل های سه گانه، تنها طرح "اهلرس" با شهرهاي اسلامي، به ويژه ايران امروز منطبق است.

برگرفته از مقاله "پیش درآمدی بر شهر اسلامی و افتراق آن با شهر غربی" نوشته "دکتر سیروس شفقی"